IJssellinie: ‘relikwie’ uit de Koude Oorlog

Jacques Duivenvoorden: “De omwonenden hadden er werkelijk geen flauw benul van dat er langs de Rijn en de IJssel in de jaren vijftig een verdedigingslinie in opdracht van de NAVO werd aangelegd. Alles gebeurde achter rieten schuttingen en wie een kijkje wilde gaan nemen, werd meteen weggestuurd. Ik heb diverse bewoners hier uit de streek gesproken en zij bevestigen dat allemaal. De mensen die aan de linie werkten, meestal arbeiders uit de Randstad, voerden alleen een klein onderdeel uit. De ene elektricien legde een kabel in een goot, de tweede sloot hem aan en de derde stak de stekker in het stopcontact, bij wijze van spreken.”

Maar zoiets lekt toch uit?

“Nee hoor, zelfs het parlement wist er niks van. Drees, de toenmalige premier, lichtte naast de minsterraad alleen een paar hoge militairen in. Maar de boeren dan die hun land moesten afstaan waren toch wel nieuwsgierig waar dat voor was, vraag je je wellicht af. Nou, die werd wat geld toegestopt voor het bijvoorbeeld het ophogen van hun land en waren allang blij. Die hielden hun mond wel. Je moet niet vergeten dat er vlak na de oorlog nog heel wat onderling wantrouwen was, want een paar jaar daarvoor had loslippigheid nog je dood kunnen betekenen.”

Waarom werd de IJssellinie aangelegd?

“De meeste mensen weten wel dat de Koude Oorlog ontstond door actie en reactie tussen het Oosten en het Westen. Berlijn werd opgedeeld in diverse zones, de Russen sloten Berlijn af van de rest van de wereld en het Westen zette een luchtbrug op. Zo ging dat. En de NAVO vond de tijd rijp voor een verdedigingslinie. Die kwam langs de Rijn, maar Drees wilde ’m langs de IJssel hebben, omdat de Randstad anders buiten de linie kwam te liggen. Dat Oost-Nederland opgeofferd werd, zag hij blijkbaar door de vingers. De bouw begon in 1951 en twee jaar later was het klaar.”

Wat hield de IJssellinie in?

“Deze verdedigingslinie loopt van Lobith tot Kampen en is 126 kilometer lang. Voor deze verdedigingstactiek greep Nederland terug op de oude methode ‘inunderen’, dat wil bij deze linie zeggen: je zet vijf tot tien kilometer land ten noorden van de Rijn en aan beide zijden van de IJssel zo’n 40 centimeter onder water. Zo kan de vijand niet te voet, per tank of boot oprukken. Dit moest binnen tien dagen voor elkaar zijn, want met schatte in dat dit de Russen ongeveer zoveel tijd nodig hadden om vanaf het IJzeren Gordijn met hun grondtroepen hier te komen. Je zou zeggen dat luchtaanvallen effectiever zouden zijn, want die hou je hier niet mee tegen. Maar ik heb weleens Russische oud-militairen gesproken en die gaven aan dat Rusland nooit van plan was om aan te vallen, ook niet met luchttroepen. Want Market Garden was immers mislukt. Maar het inunderen vormde volgens hen wel degelijk een probleem voor de grondtroepen. Dus zo gek was die gedachte niet.”

Hoe krijg je het land zo snel onder water?

“Daarvoor werden kommen aangelegd. Als je bij de parkeerplaats bij Kasteel De Haere bent, zie je een dijkje. Die scheidt twee kommen van elkaar. Het water werd aangevoerd via de Rijn en de IJssel. Een huzarenstukje op ingenieursgebied, al was het alleen al vanwege het hoogteverschil tussen Lobith (+12.80 cm NAP) en Kampen (-2 cm NAP). Op drie plaatsen moesten stuwen ervoor gaan zorgen dat er voldoende stroming in het water bleef. Deze stuwen bestonden uit betonnen bakken, buizenrekken en een platenconstructie. Diverse schepen zouden dit op het moment suprême op hun plaats leggen en tot zinken brengen. Ze lagen te wachten in werkhaventjes. Aan de overkant van de IJssel, ter hoogte van Kasteel De Haere, was zo’n werkhaventje. In de IJsseldijk kun je bovendien de inlaat zien, die bestaat uit een soort enorme kanteldeuren.”

Hoe evacueer je de bewoners?

“Zo’n 250.000 mensen en – niet te vergeten – 80.000 stuks vee moesten in tien dagen tijd evacueren. Er lagen gedetailleerde plannen voor klaar. Al is het de vraag of de evacuatie wel zou lukken en of er niet een grote verkeersopstopping zou ontstaan. Maar dat is met de kennis van nu. In de jaren vijftig hadden immers nog niet veel mensen een auto.”

Hoe werd de IJssellinie na de bouw in de gaten gehouden?

“Natuurlijk was men bang dat de Russen de inlaten of de kommen zouden verwoesten. Daarom kun je in dit gebied afweergeschut tegenkomen, zoals gevechtskoepels met lopen, die inmiddels van kunststof zijn. En als je tussen Deventer en Olst langs de IJssel loopt of fietst zie je een kazemat en een terp waarin afweergeschut zat. Daarnaast ligt er aan de overkant van de IJssel bij Olst nog een LAAC bunker (Light Artillery Aircraft Controlecenter). Verder is er een commandobunker verstopt in de bossen bij kasteel De Haere en hier vind je ook een hospitaalbunker. Bij alle onderdelen van de IJssellinie hebben we inmiddels informatiebordjes geplaatst, zodat je snapt wat je ziet. Tijdens excursies en open dagen stellen we het noodhospitaal en de commandopost open. Die zijn heel interessant om te zien.”

Waarom een ziekenhuisje in het bos?

“Het gaat om een bunker met acht vertrekken, waarin gewonde soldaten werden opgevangen. Eerst kwamen ze in een isolatiekamer. Daar moesten ze hun kleren uittrekken. Die werden zonder pardon weggegooid. Ze moesten zich in de douchekamer wassen. Dat alles om mogelijke straling te verwijderen. Bij de triagekamer keek een arts of de betreffende soldaat nog te redden was. Zo ja, dan kwam hij in een kleine operatiekamer terecht. Het woord opereren betekende in de praktijk trouwens waarschijnlijk amputeren, want het moest allemaal snel en praktisch gebeuren. We hebben de OK nagebouwd met echte spullen uit de jaren vijftig, dankzij een legerarts buitendienst. In de uitslaapkamer met simpele britsen en een rijdende brancard liggen de steken en urineflessen zo klaar om te gebruiken. De wc’s hebben nog een ouderwetse stortbak en klingel. Opmerkelijk is ook de poster met grote letters in de EHBO-kamer. Daar moesten de gewonden een oogtest doen. Hadden ze te grote pupillen en konden ze niks lezen, dan waren ze getroffen door een vervelend gas. Verder zijn er nog een machinekamer met een aggregaat en een ruimte met koolstoffilters. De bunker heeft overigens overdruk, zodat de lucht van buiten niet naar binnen komt. Dat was in de jaren vijftig heel innovatief, maar nu heeft elk ziekenhuis dat.”

Waarom is de IJssellinie niet meer officieel in gebruik?

“In 1964 werd de grens tussen Oost en West verlegd naar de Wezer in Duitsland en was de IJssellinie overbodig. Maar tot 1990 bleef het project top secret voor het geval dat… Toen viel de Muur en kwam het in de openbaarheid. Sindsdien werken we met een groep van circa 75 vrijwilligers hard aan het restaureren, onderhouden van de IJssellinie en het informeren van belangstellenden.”

En nu de hamvraag: wisten de Russen echt van niets?

“Haha, tja… De Russen hadden een uitstekende inlichtingendienst, dus uiteindelijk beschikten ze over gedetailleerde kaarten met alle locaties van de IJssellinie. Wij hebben er zelfs een paar in ons bezit.”

Meer weten of een excursie aanvragen? Kijk op de site van de IJssellinie: www.ijssellinie.nl